Wil je hommels, solitaire bijen, vlinders en andere bestuivers een handje helpen in je tuin? Er zijn allerlei soorten planten die veel nectar en/of stuifmeel maken waarmee je dat kunt doen. In veel tuinen bloeit er veel tussen april en juli. Maar met name in het vroege voorjaar en de nazomer/herfst zijn bloeiende planten schaars. Terwijl bijen en vlinders juist dan vaak wel wat extra kunnen gebruiken. Onderstaande lijst tuinplanten voor bijen is speciaal gericht op het najaar.

Wat hebben bijen nodig in de herfst?

Waarom is het zo belangrijk om specifiek planten te planten die in de herfst zorgen voor dracht? Dat ligt aan de soort.

• Hommels. We hebben in Nederland 29 soorten hommels waarvan ruim de helft zeldzaam tot zeer zeldzaam is. Hommels leven in een volk. De koningin begint in het voorjaar een nest. Vaak in een oud muizenholletje, soms in een verlaten mezennestkastje. Dat volk groeit tot enkele honderden hommels. Aan het eind van de zomer/begin van de herfst (dat ligt aan de soort) worden nieuwe koninginnen geboren. Die paren al snel en overwinteren vervolgens op verstopplekjes onder de grond, onder bladeren enz. De rest van de hommels gaat dood. Pas in het (vroege) voorjaar komen de koninginnen weer tevoorschijn en stichten ze een nieuw nest. Koninginnen die in het najaar lekker vetgemest de winterrust in gaan hebben een grotere kans om de winter te overleven en in het voorjaar een gezond nieuw volk te stichten.
• Solitaire bijen. Het gros van de wilde bijen in Nederland en België is solitair. In Nederland zijn dat zo’n 320 soorten. Ze nestelen meestal ondergronds en een klein deel ook in bijenhotels en dood hout. De vrouwtjes maken zelf een nest met broedcellen. Individuele bijen leven vaak maar een week of 4 tot 6 als volwassen bij (imago). Veel soorten zijn dus maar een maand of 2 a 3 aanwezig. Gehoornde metselbij vliegt bijvoorbeeld alleen van maart t/m mei. Klimopbij vliegt van eind augustus t/m oktober. De bloeitijd van de planten in je tuin en naaste omgeving bepaalt dus mede welke soorten er kunnen voorkomen. Bloeit er weinig in de herfst? Dan komen die soorten waarschijnlijk ook niet voor.
• Honingbijen. Honingbijen zijn slechts 1 van de 350 soorten bijen in Nederland. Ze zijn niet inheems, worden door imkers gehouden, hebben weinig met natuur te maken en ze concurreren zelfs met inheemse wilde bijen om eten (https://www.eigenwijsblij.nl/huis-tuin/is-het-slim-om-bijenkasten-te-plaatsen-voor-de-biodiversiteit). Wil je de bijen helpen, dan focus je dus vooral op hommels en solitaire bijen. Maar als er een imker in de buurt zit, zullen er ook honingbijen op je planten vliegen en kun je veel van onderstaande planten ook gebruiken om de imker wat te helpen.

Nestplek en verstopplekjes voor solitaire bijen en hommels

Veel solitaire bijen foerageren slechts zo’n 100 meter van hun nestplek. Omdat ze alleen zijn, is er immers niemand bij het nest om het te beschermen tegen parasieten, concurrerende bijen, enz. Wil je ze helpen? Dan moet je dus binnen 100 meter zorgen voor voldoende dracht én voldoende nestplek.

De meeste soorten nestelen in de grond. Vaak in open zanderige stukjes. Soms onder de stenen in de oprit of je terras. Sommige soorten nestelen ook bovengronds. Vaak in dood hout waar kevers al gangen en holtes in hebben gegraven. Omdat we geen dode bomen laten staan in dorpen en steden, kun je dat nabootsen met een bijenhotel. Het helpt dus om wat open zanderige plekjes in de tuin te hebben. Ook rommelhoekjes waar herfstblad mag blijven liggen en beschutting geeft helpt.

Hommels help je daarnaast indirect door de muizen wat te helpen. Leg bijvoorbeeld een takkenril aan of zorgt voor wat ruigte waar ze zich kunnen verstoppen. Als de kat van de buren de muis vervolgens pakt, blijft er een ongebruikt muizenhol in de grond over waar de hommels in kunnen nestelen.

Lijst met bijenplanten voor de nazomer en herfst

En dan nu de beloofde lijst met tuinplanten voor bijen (en vlinders en andere bestuivers) die bloeien in de nazomer en herfst. De lijst is absoluut niet compleet en gericht op de tuin. Veel genoemde soorten zijn niet inheems. Voor bestuivers is dat doorgaans geen probleem (want planten willen bestoven worden en hebben dus geen verdediging tegen bestuivers). Wil je naast bestuivende insecten ook andere insecten zoals kevers en rupsen helpen, dan raad ik aan vooral inheemse planten te selecteren.

Klimop – Hedera helix

Klimop is met stip dé bijenplant in het najaar en prijkt daarom bovenaan dit lijstje. Ze kunnen bloeien van augustus tot en met november. Veel verschillende soorten insecten vliegen op hedera. Voor hommelkoninginnen is het een belangrijke voedselbron om goed vetgemest de winter in te gaan. Atalantavlinders foerageren op hedera voordat ze aan hun lange tocht naar Zuid-Europa beginnen om te overwinteren. En ook allerlei solitaire bijen, (sluip)wespen en zelfs vliegen maken gebruik van bloeiende klimop.

Veel mensen zijn bang dat klimop bomen verstikt. Dat is een fabeltje. Hedera groeit zo langzaam dat een gezonde boom alle tijd heeft om de stam net een beetje sterker te maken om het beetje extra gewicht aan te kunnen. Maar ook in een kleine tuin is er een oplossing. Hedera kan goed in bijvoorbeeld een schutting groeien. Leuk weetje: klimop die omhoog groeit heeft bladeren met 3 punten. Klimop die boven is krijgt veel rondere bladeren en begint pas dan te bloeien. Kan de plant 25 meter omhoog groeien in een boom? Dan duurt het dus jaren voor de eerste bloei plaatsvindt. Plant je hedera naast een paaltje van 1 meter, dan kun je al na een jaar bloei hebben.

Ook voor kleine tuinen is er een oplossing: Hedera helix ‘Arborescens’. Deze cultivar van klimop is vergeten dat het een klimplant is en vormt een klein struikje dat al in het eerste jaar bloeit.

Herfsttijloos – Colchicum autumnale
Soms zie je in september of oktober in gemeenteperkjes en op rotondes ineens krokussen bloeien. In werkelijkheid zijn het geen krokussen, maar is het herfsttijloos. De plant is niet eens familie van de krokus, maar lijkt er wel op. Wie goed kijkt ziet bij een krokus 3 meeldraden en bij herfsttijloos 6. Omdat het een klein plantje is, past het in elke tuin wel ergens in een hoekje. Hommels en andere wat grotere bijensoorten zijn er gek op. En het geeft wat kleur aan de herfsttuin.

IJzerhard – Verbena bonariensis
IJzerhard. Ook al zo’n prachtplant met prachtige lila bloemschermen op sprieten van anderhalf tot twee meter hoog. IJzerhard bloeit soms al in juni, maar kan tot en met oktober bloeien. Er vliegen vooral veel vlinders op in het najaar. Maar ook hommels en andere bijen kunnen ijzerhard waarderen.

Dropplant/Anijsplant – Agastache

Wie kent ze niet? De prachtige paarse bloeiende aren op lange stelen. Soms worden ze die aren wel 15cm lang. Hommels en vlinders zijn er gek op. En dropplant bloeit ook nog eens lekker lang. Van juli tot en met september. En de bloemen zijn ook nog eens eetbaar (thee/salades enz). Bij ons staan ze op verschillende plekken in de tuin en zitten ze maandenlang vol hommels. En zelfs als ze uitgebloeid zijn, blijven de aren nog lang mooi.

Zonnebloem – Helianthus annuus
Bij zonnebloem denk je waarschijnlijk aan de zomer. En dat klopt. Vaak beginnen ze in juli met bloeien. Maar zonnebloemen bloeien vaak vrij lang door. Zeker als je ze wat later gezaaid hebt of ze op een plek in de halfschaduw staan. Meestal bloeien ze tot diep in september. Ik schrijf dit halverwege oktober en we hebben nog steeds meerdere bloeiende zonnebloemen in de tuin die populair zijn bij late bijen. Overigens kun je ook verder kijken in de Helianthus familie. Denk aan aardpeer (Helianthus tuberosus) en allerlei tuinplanten die als ‘Helianthus’ of ‘vaste zonnebloem’ verkocht worden. Veel van die soorten bloeien ook in september en oktober.

Zonnekruid – Helenium
Ook Zonnekruid is populair bij bijen en vlinders in de nazomer en vroege herfst. De plant wordt vaak een kleine meter hoog, meestal rood of oranje en soms geel. En veel soorten bloeien van juni tot en met september.

Vuilboom / Sporkehout – Frangula alnus
Vuilboom is een wat onopvallende inheemse struik of kleine boom. In een bos lijken ze wel wat op een jonge beuk. De plant wordt maar 3 tot 6 meter hoog en is dus meer een struik dan een boom. Ook de naam zit deze plant niet echt mee. Toch is het een fantastische bijenplant. Want sporkehout bloeit maar liefst 5 maanden lang van mei t/m september. Een flink deel in de nazomer dus. Maar omdat vuilboom ook in september bloeit en zo’n goede bijenplant is, past die ook in dit lijstje bijenplanten voor het najaar. De bloemetjes zijn klein en onopvallend. Maar bijen weten ze feilloos te vinden.

Herfstaster – Aster

Asters zijn composieten (Asteraceae), net als bijvoorbeeld paardenbloem, kamille, boerenwormkruid en guldenroede. Een familie die populair is bij veel bijensoorten. In mijn ervaring vliegen vooral kleinere soorten bijen op veel composieten. Bij herfstaster is dat niet anders. Veel bijen, maar ook vlinders zijn er gek op. En ze geven veel kleur aan de tuin en bestaan in allerlei soorten en maten. Met witte, paarse, roze, lila en lichtblauwe bloemen, vaak met een geel of oranje hart. Sommige soorten vormen stuikjes van nog geen 25 cm hoog. Terwijl andere soorten bijna anderhalve meter halen.

Herfstframboos – Rubus idaeus
Ik hou van planten die meerdere functies vervullen. Herfstframboos is er zo een. Ze bloeien van augustus tot oktober en zijn geliefd bij verschillende bijensoorten. En wij kunnen van eind augustus tot november genieten van frambozen uit eigen tuin. Frambozen zijn makkelijke planten die op een beetje snoei na nauwelijks aandacht nodig hebben.

Herfstanemoon – Anemone
Ook herfstanemonen zijn er in allerlei soorten en maten. Vaak zijn de bloemen roze met een geel hart. Soms vrij donker, maar soms ook heel licht bijna wit. Door kwekers zijn allerlei gecultiveerde en gekruiste soorten ontwikkeld. Sommigen blijven met 30 cm vrij klein. Anderen worden meer dan een meter hoog. Keuze genoeg dus. Veel soorten bloeien van augustus tot in oktober. Ik raad aan de soorten te kiezen die eenvoudige bloemen hebben. Bij extra gevulde soorten met extra bloemblaadjes kunnen nectar en stuifmeel moeilijker te bereiken zijn voor bijen.

Vetkruid – Sedum

Sedum is nogal een divers geslacht. Er zijn honderden soorten vetkruid met van die dikke vlezige bladeren. Soms zijn die lichtgroen, soms paars, sommigen hebben er lijntjes of andere tekeningen op. Ook als ze niet bloeien, zijn ze vaak mooi om naar te kijken. Zo divers als de planten zijn, zo is ook de bloei. Sommige soorten bloeien al in het voorjaar of de zomer. Maar er zijn er ook veel die laat bloeien. Veel soorten sedum bloeien in september en oktober. Mocht je ze willen planten voor de late bloei, dan moet je daar dus wel even op letten. Maar dan heb je ook wat! Sommige soorten blijven laag en kun je als bodembedekker tussen andere planten gebruiken. Anderen, zoals bijvoorbeeld hemelsleutel, worden flink hoger.

Een bloeiboog voor bijen

Door goed te letten op de bloeitijd van planten en de ‘gaten’ in bloei zo goed mogelijk op te vullen, creëer je een mooie bloeiboog. Je probeert zo in een lang seizoen op alle momenten verschillende bloeiende planten voor bijen en andere bestuivers in de tuin te hebben. Meer over de ‘bloeiboog’ lees je hier.

Wil je nog een stap verder gaan specifieke inheemse planten aanplanten voor specifieke bijensoorten in jouw buurt? Dan kan ik bloeibogen.nl aanbevelen. Op die site selecteer je een gebied op de kaart, haalt het systeem uit de database van waarneming.nl op welke bijensoorten in je buurt zitten, kun je opgeven welke planten je al hebt, en komt de site met specifieke inheemse planten voor de bijen in jouw buurt.

Bijenplanten voor elk seizoen

Bovenstaande lijst met planten voor bijen in het najaar is natuurlijk niet compleet. Maar het zijn wel tuinplanten die het bijna altijd goed doen, je tuin mooier maken en bijen en vlinders blij maken. Aankomend voorjaar verwacht ik een tweede lijst te publiceren met bijenplanten voor het voorjaar.