Steeds meer mensen willen minder consumeren. Voor het klimaat, de biodiversiteit en om minder afhankelijk te zijn. Vaak hoort het kweken van een deel van het eten daar ook bij. Wie met een moestuin of wat fruitbomen aan de gang gaat, krijg vaak al snel de vraag ‘wil je zelfvoorzienend zijn dan?’. Maar ‘zelfvoorzienend’, dat klinkt zo radicaal. En het kan overweldigend zijn en afschrikken. Bovendien is het nogal wat. Veel mensen die het proberen, haken gedemotiveerd af. Daarom is het belangrijk om eerst makkelijke stappen te nemen die grote impact maken. Zelfvoorzienend zijn in keukenkruiden is een stuk makkelijker dan zelfvoorzienend zijn in de granen voor je brood. En het scheelt ook wat grond. In dit artikel mijn tips voor makkelijk duurzame punten scoren in de tuin.

Minder kosten, minder plastic, uniek

Waarschijnlijk maak je je zorgen om de wereld en wil je daarom in een deel van je eigen voeding voorzien. Want dat scheelt transport en plastic of ander verpakkingsmateriaal en is dus beter voor natuur en klimaat. Maar waar begin je? Ik raad aan te beginnen op de plekken waar de impact het grootst is of de input het laagst. Denk bijvoorbeeld aan:

• Producten die in veel (plastic) verpakt zitten (hoge milieu-impact)
• Producten die makkelijk zelf te kweken zijn (lage input/makkelijk scoren)
• Producten die uniek of moeilijk verkrijgbaar zijn (die zijn in de winkel vaak duur)
• Producten met een grote opbrengst per m2 (wel zo praktisch)

Verder is het natuurlijk belangrijk dat het aansluit bij wat je graag eet. Je hebt weinig aan een moestuin vol tuinbonen als je niet van tuinbonen houdt. Hier een lijst met dingen die je zelf kunt verbouwen die allemaal vrij makkelijk zijn en een grote impact maken.

#1 Zelfvoorzienend in keukenkruiden

Kruiden zijn best duur in de supermarkt. Meestal zitten ze verpakt in een hoop plastic. En het lukt nooit om die kruidenplantjes in leven te houden. Een perfecte kandidaat om zelf te verbouwen! En dat kan al op enkele vierkante meters.

Veel kruiden zijn vaste planten, dus je hoeft niet elk voorjaar opnieuw te zaaien. Koop eenmalig de kruiden die je lekker vindt, plant ze in de volle grond in je tuin op een zonnige plek en met een beetje geluk heb je nog jaren eindeloze hoeveelheden kruiden. Vaste kruiden zijn o.a.: bonenkruid, bieslook, dragon, lavas (maggiplant), munt, rozemarijn, lavendel, salie, tijm, majoraan (oregano), hyssop en citroenmelisse. Pas met de munt wel op waar je die plant. Die kan de de halve tuin overnemen.

Peterselie, koriander en basilicum zijn eenjarig of tweejarig. Die moet je dus wel telkens opnieuw zaaien. Al zaait krulpeterselie zich zo makkelijk uit dat dat meestal vanzelf gaat. En van koriander kun je makkelijk zelf veel zaad oogsten zodat je slechts eenmalig zaad hoeft te kopen. Zo ben je met koriander snel zelfvoorzienend.

Heb je alleen een balkon, dan kun je kruiden natuurlijk in potten kweken. Maar als je wat grond hebt, raad ik aan om ze in de volle grond te zetten. Veel kruiden worden daar veel blijer van en worden een stuk groter en mooier. En dan hoef je ook niet voorzichtig te zijn met oogsten, want je hebt toch voldoende. Voor de winter kun je een deel drogen, zodat je jaarrond zelfvoorzienend kunt zijn in kruiden op slechts een paar vierkante meter. En als ze in bloei komen, trekken ze ook nog eens allerlei vlinders en bijen aan.

#2 Zelfvoorzienend in bessen

Bessen zijn duur in de supermarkt, terwijl ze zo makkelijk te telen zijn! Dat komt vooral doordat ze zo kort houdbaar zijn en met fluwelen handschoenen in enorme hoeveelheden bubbeltjesplastic verpakt moeten worden. Dat kan slimmer!

Veel bessenstruiken zijn bescheiden van omvang en leveren veel vruchten op een klein oppervlakte. Het onderhoud bestaat bij veel soorten uit het jaarlijks verwijderen van de oudste eenderde van de takken. Verder hoef je alleen te oogsten en te smikkelen.

Kies je bessen op seizoen zodat je een lange periode gratis fruit hebt. Mijn favorieten:

• Honingbes. Onbekend omdat deze bessen slechts een paar uur goed blijven na het plukken en dus de supermarkt niet halen. Maar minimaal net zo lekker als andere bessen. Winterhard. Eenvoudig te telen. En eerder rijp dan de andere soorten. Vaak kun je eind mei al honingbes oogsten! Veel soorten worden een tot anderhalve meter hoog. Plant er twee ivm kruisbestuiving.
• Aalbes / rode bes. Aalbes is misschien wel de meest traditionele bes in dit rijtje. Iets zuurder dan de andere soorten. Maar aalbes stelt nooit teleur. Je krijgt een struik van 1,5 tot 2 meter die in juni vol trossen met heerlijke rode bessen hangt. Om door de vla te eten, jam van te maken of zo van de struik te snoepen.
• Kruisbes wordt ook wel stekelbes genoemd. En dat is niet voor niks. Maar de vruchten zijn heerlijk en de plant is makkelijk. De struik wordt maximaal zo’n 1,5 meter en zal je rond juli een hoop bessen geven.
• Japanse Wijnbes. Ook al zo’n onbekende soort. Maar Japanse wijnbes is heerlijk en doet het ook in de halfschaduw. Heb je een tuin met wat meer begroeiing en humusrijke grond? Plant dan deze neef van de braam. Hij zal niet teleurstellen!
• Framboos & herfstframboos. Vormt een struik van 1 tot dik 1,5 meter (ligt aan de soort). Met in juli frambozen. Of van augustus tot oktober herfstframbozen. Frambozen zijn makkelijke planten. Ze groeien vaak zo goed dat ze ook ‘wandelen’ door de tuin. Vaak verschijnen ten zuiden van de struik meerdere nieuwe struiken. Die kun je laten staan of uitgraven en verplaatsen of weggeven.

Ook in een kleine tuin past vaak prima een bessen-border. Zo zou je deze 5 bessensoorten op een rij in een border van 5 bij 1 meter kunnen zetten. Dan heb je van mei tot september gratis bessen.

#3 Zelfvoorzienend in thee

Echte thee (Camellia sinensis) doet het in ons klimaat niet. Maar er zijn wel allerlei planten waar je heerlijke kruidenthee van kunt maken die het hier wel doen. Mijn absolute favoriet is citroenverbena. Als je een keer zo’n plantje koopt en in een flinke pot zet, heb je een heel seizoen gratis kruidenthee met een fris citroenachtige smaakje. Het enige nadeel is dat de pot bij vorst wel naar binnen moet. In november knippen wij hem kaal en drogen we het blad. Zo hebben we ook in de winter eindeloos citroenverbenathee.

Andere kruiden voor de thee zijn bijvoorbeeld: (peper)munt, salie, (citroen)tijm, bergamot, dropplant, aardbei (het blad), kamille (wel eenjarig), en de blaadjes van rozen (kies de traditionele soorten, niet die dubbelgevulde kermisrozen zonder smaak voor ons en nectar voor bijen).

Net als bij de keukenkruiden is het bij veel theekruiden eenvoudig om in het najaar een deel te drogen voor de wintervoorraad. Zo kun je op enkele vierkante meters zelfvoorzienend zijn in kruidenthee. Let wel op dat je van sommige soorten kruidenthee niet te veel moet drinken! Varieer en check van je favorieten de medicinale eigenschappen.

#4 Zelfvoorzienend met fruitbomen en notenbomen

Heb je meer plek? Dan zijn fruitbomen perfect. Een appelboom, perenboom of pruimenboom kost nauwelijks werk en levert wel elk jaar een hoop vruchten op. Vaak duurt het wel een jaar of 5 voordat je wat serieus kunt oogsten, maar dan gaat ook alles vanzelf. Sommige mensen maken zich enorm druk over het snoeien van fruitbomen. Snoeien kan inderdaad helpen om de boom wat mooier te vormen en de opbrengst te vergroten. Maar die boom weet zelf ook hoe hij moet groeien. Dus als je niet snoeit, of terughoudend snoeit, komt het ook goed. Een hoogstam appelboom kan op termijn 100 kilo appels per jaar opleveren.

Notenbomen kosten nog meer plek en duren langer voordat ze productief zijn. Maar zijn wel heel interessant omdat je dan ook eiwit en vetten (vleesvervanger) kweekt. En ze zijn makkelijk een jaar of meer houdbaar. Dus perfect om lange periodes mee te doen.

Wil je zelfvoorzienend zijn in appels en peren? Dat kan en is niet eens zo moeilijk. Maar je hebt dan wel een grote tuin en een paar jaar geduld nodig. Een goede kweker kan je helpen rassen te kiezen die op jouw grond groeien en helpt je de oogst wat te spreiden in de tijd.

En het hoeft niet bij appels en peren te blijven. Wist je dat sommige perziksoorten ook gewoon groeien in ons land? En wat dacht je van de nashipeer? Deze kleine neef van de peer is heerlijk sappig en zoet. Je ziet hem nauwelijks in de winkels omdat hij niet zo lang houdbaar is. Maar uit de eigen tuin zijn ze heerlijk. Of plant een kiwibes. Deze klimplant produceert kleine kiwi’s. Gewoon in Nederland of België.

#5 Zelfvoorzienend in compost en potgrond

Als je zelf planten gaat verbouwen voor keukenkruiden, kruidenthee of vruchten, heb je sowieso eenmalig kosten aan het zaad of het plantgoed. Maar vaak zul je ook wat voeding in de vorm van compost moeten toevoegen (vooral bij hongerige gewassen in de moestuin). Voor de potgrond uit de tuincentra worden hele veengebieden in Oost-Europa afgegraven, terwijl we hier ons best doen om de laatste stukjes veen te redden.

Maar het is niet nodig om compost of potgrond te kopen. Want compost maak je eenvoudig zelf. Veel mensen voeren nog steeds in de herfst allemaal gevallen blad af met de groene bak. Daar gaan de stikstof en koolstof. En in de lente kopen ze die zelfde stikstof en koolstof in een plastic zak bij het tuincentrum.

Slimmer is het om herfstblad waar mogelijk te laten liggen. Natuurlijk veeg je het even van je pad af en wellicht ook van je gazon. Maar voer het dan niet af, maar veeg het onder je (fruit)struiken of (fruit)bomen. Daar biedt het schuilplek voor insecten en kleine zoogdieren in de winter. En tegelijk beschermt het de grond tegen harde regen en uitspoelen. Wormen en ander bodemleven zullen een groot deel van het blad onderwerken waar het volgens jaar natuurlijke compost voor je planten is.

Je kunt ook zelf (blad)compost maken. Handig als je een moestuin hebt of planten wilt planten. Bladcompost kun je maken door in de herfst een paar vuilniszakken vol gemengde bladeren te stoppen, even nat te maken en dicht te knopen. Prik er wat gaatjes in en zet ze ergens in een hoek van je tuin. Na een jaar heb je compost. Meng je een deel compost met twee delen aarde, dan heb je potgrond. Heb je meer organisch afval in de tuin en uit de keuken? Start dan een composthoop. Zulke systemen moeten even op gang komen. Maar na 1 a 2 jaar zou je aardig zelfvoorzienend moeten zijn in je compost en potgrond. In dit artikel meer over verschillende manieren om te composteren.

#6 Zelfvoorzienend in eieren

Kippen zijn gezellige dieren die je zelfvoorzienend in eitjes kunnen maken. Uiteraard heb je wel wat plek nodig om kippen te houden. Want de dames willen wel wat ruimte om te scharrelen. Overigens leeft de kip die de scharreleitjes in de supermarkt legt binnen met 9 kippen op één vierkante meter! En de vrije-uitloop eitjes komen van een hen die daarnaast nog 4 m2 buiten heeft. Je doet het qua ruimte dus al snel beter.

Kippen stoppen in de winter tijdelijk met leggen. Dan gaan ze in de rui en hebben ze hun energie voor andere dingen nodig. Hoe lang die pauze duurt verschilt per ras. Dus daar zou je rekening mee kunnen houden. Ook zou je in het najaar wat eieren kunnen invriezen voor de winter. Hoe dat werkt lees je hier. Wij eten inmiddels in de zomer veel meer ei dan in de winter. Zo kun je ook met de eieren zelfvoorzienend zijn.

Uiteraard moet je de kippen ook nog te eten geven. Het is ons nog niet gelukt dat zonder gekocht voer te doen. Al zaai ik jaarlijks zonnebloemen rond de ren (zaden voor de kippen), een kippenvoermengsel in een deel van de ren, en krijgen ze regelmatig keukenrestjes en snoeiafval uit de tuin. Ze verhakselen dat klein en halen eruit wat ze willen hebben. Wat overblijft gaat, met wat kippenpoepjes, op de composthoop.

Maar de moestuin dan?

Tja, de groentetuin. Dat is natuurlijk ook een goede en voor de hand liggende manier om een deel van je voedsel zelf te kweken. Dus ik raad iedereen aan om aan de slag te gaan met een moestuin. Maar een moestuin is zowel moeilijker als meer werk dan de bovengenoemde vijf tips om zelfvoorzienend te zijn in onderdelen van je keuken.

Dat komt omdat een moestuin vooral uit eenjarige planten bestaat. Elk jaar moet je alles opnieuw zaaien en opkweken. Die tere plantjes zijn gevoelig voor ziekten, plagen, slecht weer, droogte en hitte. Er is nogal veel dat mis kan gaan. En omdat ze slechts 1 seizoen hebben om te groeien, hebben ze ook nog veel voeding en goed weer nodig.

Vandaar dat je met theekruiden, keukenkruiden, bessenstruiken en fruitbomen in mijn ogen makkelijker kunt ‘scoren’ in je stappen naar zelfvoorzienendheid. Die koop je als plantje, dus je kunt al dat gehannes met inzaaien en afharden en vorstschade en ziekten en slecht weer overslaan. En als ze eenmaal groeien, hoef je er jaren bijna niks meer aan te doen.

Wil je toch met een moestuin beginnen? Start dan simpel en klein. Bijvoorbeeld met niet-klimmende bonen (stambonen) zoals tuinbonen, kapucijners of stamdoperwten. Of courgette, snijbiet, biet, sla en rucola. Dat zijn over het algemeen gewassen die makkelijk te kweken zijn.

Pas op met de kolen (broccoli, bloemkool enz) en een deel van de vruchtgewassen (mais, tomaat, paprika enz). De kolen zijn lastiger op te kweken en gevoelig voor ziekten. Tomaat is op zich niet moeilijk, maar wel tijdrovend, omdat je steeds moet dieven en opbinden.

Pick your battles: Word zelfvoorzienend in onderdelen

Hopelijk helpt dit lijstje tips om een paar stappen te zetten te verduurzamen. Maak het niet te moeilijk voor jezelf en kies de deelgebieden waarin je zelfvoorzienend wilt worden, zodat jij je er happy bij voelt. Op dit moment zijn wij zelfvoorzienend in de meeste keukenkruiden en eieren. Op het gebied van kruidenthee en bessen komen we een heel eind, maar zijn we er nog niet. Qua fruit hebben we veel geplant (voedselbos), maar moeten we nu vooral een paar jaar geduld hebben tot de serieuze oogst op gang komt. En de moestuin levert vooral in de zomermaanden een hoop op. Zo zetten we elk jaar een paar stappen in de goede richting.

Remi van Beekum

Permacultuur/voedselbos @ De Hommelgaard

In het dagelijks leven is Remi als Kiemfabriek vooral interim marketeer voor bedrijven en organisaties die de wereld wat mooier maken. Soms rond strategie of management en soms met de handen aan de knoppen in bijvoorbeeld campagnes. Thuis heeft Remi samen met Cecile en Emily een eigen voedselbos en permacultuurproject de Hommelgaard in een klein dorpje in Drenthe. Veel artikelen zijn vooral daarop geïnspireerd.