Elke generatie claimt te leven in een tijdperk van verandering. Maar soms komen er zo veel veranderingen tegelijk samen, dat we kunnen spreken over een verandering van tijdperk. Zo’n periode kan twee generaties duren en gaat gepaard met grote maatschappelijke onrust. En uiteindelijk wordt de maatschappij fundamenteel anders ingericht. Jan Rotmans, hoogleraar transitiekunde aan de Erasmus Universiteit, beschrijft in zijn boek ‘Verandering van tijdperk – Nederland kantelt’ hoe dit proces van transitie werkt en hoe dat er in het onderwijs, de zorg, de energie en financiële sector uit zou kunnen zien. Verwacht in dit boek geen oplossingen of concrete toekomstplannen, maar projecties en denkrichtingen.

Kantelingen en transities?

Het eerste hoofdstuk van ‘Verandering van tijdperk’ is een samenvatting van zijn vorige boek ‘In het oog van de orkaan’. In dat boek legt Rotmans uit wat transities zijn. De nadruk lag toen vooral op duurzaamheid en energie. In ‘Verandering van tijdperk’ trekt Rotmans de transitie breder, door de veranderingen in de zorg, onderwijs en de financiële sector te beschrijven. Onderstaand filmpje geeft een aardig idee van Rotmans’ vorige boek.

Tussen 1850 en 1900 vond de vorige kantelperiode plaats, doordat drie transities samen kwamen: de industriële revolutie, de opkomende middenklasse en de modernisering van de samenleving. De economie veranderde drastisch, de adel moest de macht afstaan en de samenleving werd op allerlei vlakken georganiseerd. Nu zien we weer drie veranderingen tegelijk. De hiërarchische top-down samenleving staat onder druk door de opkomst van duizenden coöperaties, netwerken, gemeenschappen en initiatieven van onderop. De economie wordt digitaal en decentraal. En de macht verschuift van grote bureaucratische bedrijven en organisaties naar flexibelere netwerken en kleinere bedrijven.

Op sommige terreinen is deze transitie al vergevorderd. Zo was toegang tot informatie en nieuws enkele decennia geleden nog in handen van een paar grote mediabedrijven, terwijl we nu via internet allemaal toegang hebben tot kennis en informatie. En de grote centrale energiebedrijven krijgen steeds meer last van de lokale energie-initiatieven die decentraal energie opwekken. In andere sectoren begint het bewustzijn dat het anders moet door te dringen, maar is nog een lange weg te gaan.

Jan Rotmans – Hoogleraar én ervaringsdeskundige

Prof. dr. ir. Jan Rotmans doet al 25 jaar onderzoek naar transities. Hij is hoogleraar transitiekunde aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en oprichter van Urgenda, DRIFT en ICIS. Hij zegt zelf dat hij al zo’n 20 jaar hetzelfde vertaal vertelt, maar dat er in het begin bijna niemand luisterde. Nu staat hij wekelijks voor volle zalen, wat maar aangeeft dat de groep mensen die het ‘anders’ wil doen hard groeit. In elk hoofdstuk van ‘Verandering van tijdperk – Nederland kantelt’ is ook een persoonlijk verhaal opgenomen over zijn eigen ervaring in die sector. Bijvoorbeeld over zijn ervaringen in de zorg: Rotmans brak tijdens een racefietsongeluk een flink aantal botten in zijn gezicht, waarna hij jarenlang in de medische molen terecht kwam. Technisch gezien is hij goed geholpen, maar nooit voelde hij zich als mens behandeld, vooral als technisch artefact. Deze persoonlijke verhalen verbinden de theorie met de praktijk.

Transities in de zorg, onderwijs, energie en de financiële sector

‘Verandering van tijdperk’ begint met een uitleg over de theorie over transities en signalen in de huidige tijd dat we nu in een transitieperiode zitten. Het hoofdstuk over onderwijs begint met de conclusie dat het onderwijs na 50 jaar van hervormingen eigenlijk geen wezenlijke verbetering heeft opgeleverd. De cultuur van ‘meten is weten’ waarin leraren en leerlingen in alles worden getoetst, zorgt voor een cultuur waarin creativiteit en de menselijke aanpak ondergeschikt zijn geworden. Gelukkig zijn er ook voorbeelden van hoe het beter kan.

In de zorg is vooral de verregaande institutionalisering het probleem. In Amsterdam zijn bijvoorbeeld 120 instanties betrokken bij de jeugdzorg. En in ziekenhuizen zijn de specialisaties zo ver doorgevoerd dat een fijnmazig, bureaucratisch systeem is ontstaan waarin de cliënt van loket naar loket wordt gestuurd zonder échte aandacht en zorg. Als voorbeeld van hoe het ook kan, lezen we het verhaal van Buurtzorg. Een organisatie uit 2007 waar inmiddels 8.000 verpleegkundigen werken in 750 zelfsturende teams. Slechts een handjevol mensen doet de administratie en er zijn geen managers, zodat alle aandacht naar de zorg zelf gaat.

Ook in de hoofdstukken over energie en het financiële systeem begint Rotmans met een probleemschets om vervolgens naar oplossingsrichtingen te gaan. Met als belangrijk verschil dat de energietransitie al in volle gang is, terwijl de financiële wereld nog hetzelfde doet als altijd. Het einde van het boek staat in het teken van de gevolgen voor ons. Wat betekent deze kanteling voor bedrijven? Welke rol moet de overheid aannemen? En wat betekent het voor mensen?

Dit moet toch sneller kunnen?

Verspreid door het boek zijn negen korte interviews met kantelaars, verbinders en koplopers opgenomen. Allemaal mensen die in hun werkveld of omgeving iets wezenlijk anders doen en daarmee een verandering teweegbrengen. Ze vormen een mooie afwisseling tussen de soms wat theoretische beschrijvingen in de rest van het boek en geven de lezer praktische voorbeelden van kleinschalige, decentrale of regionale oplossingen. Het boek heeft verder een hoge informatiedichtheid en blijft in tegenstelling tot veel non-fictie tot het einde interessant.

Op sommige momenten voelt het alsof Rotmans zich er een beetje gemakkelijk vanaf maakt, doordat de beschrijving van wat er mis is in een sector een stuk concreter is dan de beschrijving van hoe het dan wel moet. Maar tegelijk kunnen we niet van de schrijver verwachten dat hij alle oplossingen voor zulke maatschappelijke vraagstukken heeft. Oplossingen moeten worden ontwikkeld van onderop door te experimenteren. Sommige experimenten mislukken, andere lukken. Dat kost tijd, maar alleen zo kan radicale vernieuwing tot stand worden gebracht. Soms is dat voor mij als lezer erg frustrerend en denk ik ‘dit moet toch allemaal veel sneller kunnen?’.

Maar ik ben vooral enthousiast. Laat maar komen die storm. Laat maar omvallen die grote energiebedrijven. Weg met oude politieke partijen, grote bedrijven, brancheverenigingen en lobbyclubs die vooral bezig zijn met de oude belangen verdedigen. Kom maar op met die maatschappelijke onrust. Als dat nodig is om de fouten in het huidige systeem op te sporen en te vervangen door een ander en beter systeem, dan kunnen we maar beter vandaag beginnen!

Specificaties van het boek

• Titel: Verandering van tijdperk – Nederland kantelt
• Auteur: Jan Rotmans e.a.
• Gepubliceerd in: november 2014
• Uitgeverij: Æneas
• Aantal pagina’s: 200
• ISBN-13: 9789461040350
• Formaat: hardcover, ook verkrijgbaar als ebook

Remi van Beekum

Permacultuur/voedselbos @ De Hommelgaard

In het dagelijks leven is Remi als Kiemfabriek vooral interim marketeer voor bedrijven en organisaties die de wereld wat mooier maken. Soms rond strategie of management en soms met de handen aan de knoppen in bijvoorbeeld campagnes. Thuis heeft Remi samen met Cecile en Emily een eigen voedselbos en permacultuurproject de Hommelgaard in een klein dorpje in Drenthe. Veel artikelen zijn vooral daarop geïnspireerd.