Ongeveer twee jaar geleden kwam ik in aanraking met het begrip permacultuur. Ik was meteen verkocht en wilde er veel meer van weten. Ik kocht boeken, keek online video’s, deed cursussen en hielp bij meewerkdagen. In het begin was het best lastig de juiste plekken te vinden om kennis op te doen. Want veel boeken over permacultuur gaan over een ander klimaat dan het onze. Er is geen heldere definitie van permacultuur of mensen zijn het daarover oneens waardoor sommige cursussen, video’s en boeken niet te vinden zijn onder de noemer permacultuur. Er zijn in Nederland nogal wat clubjes en mensen die allerlei cursussen, trainingen en opleidingen rond permacultuur aanbieden, maar die volgen vaak geen jaarlijks terugkerende cyclus, en wisselen regelmatig van trainers, locatie of opzet. En ze zijn vaak beter in permacultuur dan in het maken van goede websites. Om geïnteresseerden in permacultuur en voedselbossen wat op weg te helpen heb ik een overzicht gemaakt van cursussen, websites, groepen, boeken en andere bronnen die ik de afgelopen tijd heb verzameld. Dit overzicht is niet volledig en waarschijnlijk ook snel verouderd. Maar ik hoop dat het een aantal mensen wat op weg helpt!

Wat is permacultuur? En hoe heet het soms ook?

“Permacultuur is een wetenschap voor het ontwerpen van de menselijke leefomgeving op een manier die ecologisch duurzaam en economisch stabiel is.” aldus Wikipedia. De term permacultuur is “een samengesteld begrip van de Latijnse woorden permanens (volhardend) en cultura (huishouden)”. Soms wordt het uitgelegd als een samentrekking van de Engelse woorden Permanent Agriculture of Permanent Culture”.

In de basis is het dus een manier van denken of ontwerpen die toepasbaar is op van alles en nog wat. Zo zou je bijvoorbeeld een huis kunnen ontwerpen gebruik makend van de principes van permacultuur. Maar in de praktijk wordt die het meeste toegepast op voedselvoorziening. Veel bronnen over permacultuur gaan dus vooral over moestuinieren of het verbouwen van voedsel met bijvoorbeeld fruit- en notenbomen. En daar gaat dit overzicht ook over.

Maar er is een belangrijk verschil met ‘gewone’ moestuin of fruitgaard. Bij permacultuur ontwerp je een systeem dat met zo min mogelijk externe input zo veel mogelijk opbrengt. Die moestuin zal dus zo veel mogelijk een gesloten kringloop worden, en dus moet je aan de slag met de bodem en bemesting op natuurlijke wijze. Je zult waarschijnlijk meer planten door elkaar planten (polycultuur) om een natuurlijke balans te krijgen, ziektes en plagen te weren en de bodem gezond te krijgen en meerjarige of vaste groente verbouwen. Een fruitgaard wordt ineens een voedselbos. Want die fruitbomen op een stukje gras hebben regelmatig externe input nodig in de vorm van bijvoorbeeld paardenmest. Dat is een hoop werk en gaat tegen de basisprincipes van permacultuur in. Dus plant je niet alleen fruitbomen, maar ook bomen die (met hulp van schimmels) stikstof kunnen binden (els of olijfwilg bijvoorbeeld), en zorg je dat er het hele seizoen planten in bloei staan zodat de insecten er een fijne plek hebben en straks je bomen kunnen bestuiven.

De technieken of tactieken die je daarbij toepast zijn vaak al eeuwenoud en hebben vaak ook al een andere naam of zijn een samenstelling van verschillende al bestaande methoden. In de praktijk zie je daardoor dat er ook allemaal termen worden gebruikt die overlappen of dicht bij elkaar zitten en vaak voor een groot deel dezelfde principes toepassen, maar die net weer een beetje anders zijn. En zodra je principes gaat toepassen duiken er een hoop mensen op die grotendeels dezelfde principes hebben, maar dan nét een beetje anders. Voedselbossen zijn bijvoorbeeld helemaal in. En voedselbossen volgen meestal bijna volledig de permacultuur principes, maar hebben toch een andere naam. Soms worden ze ook nog “voedselbosrand” genoemd, omdat de bomen verder uit elkaar staan dan in een regulier bos en daardoor eigenlijk meer op de bosrand lijken dan op een bos. Dan heb je nog het ‘eetbare landschap’. Ook zo’n mooie term. In de praktijk zul je er een hoop permacultuur vinden al zullen de bedenkers van het eetbare landschap je vertellen dat ze het nét weer een beetje anders doen. En dan heb je nog de “pluktuin”, de “samenwerktuin”, het “ecologisch tuinieren”, de “eetbare bostuin”, “natuurlijke landbouw” en tal van andere termen. Neem al die termen niet té serieus, want in de praktijk zit er vaak veel overlap in en kunnen ze allemaal interessant en leerzaam zijn. Het is allemaal afhankelijk van de context en de functies die iemand op een stuk land probeert te realiseren. Zeker als je het permacultuur ontwerpprincipe 3: “zorg voor resultaat” hanteert, kun je ook pragmatisch kijken naar alle kennis en methoden die op je pad komen en daar de dingen uit gebruiken die jij vindt passen. Er is geen goed of fout. Dus dat is alvast een lekker begin.

Boeken over permacultuur

Er zijn erg veel boeken over permacultuur en aanverwante onderwerpen te vinden. Je kunt bijvoorbeeld beginnen bij Permaculture: A Designers’ Manual van Bill Morisson. Hij is een van de grondleggers van het permacultuurdenken. Maar dat boek komt uit 1988 en ik geloof sterk in kennis die evolueert. Ik focus me daarom op de boeken van de afgelopen 10 jaar. Hier een selectie van de boeken die mij de moeite waard lijken. Het eerste deel heb ik gelezen. Het tweede deel staat op mijn to-read-list.

Gaia’s Garden – Toby Hemenway
Prachtig boek met hoge informatiedichtheid over permacultuur op de schaal van een gezin. Hemenway kan zomaar acht pagina’s tot in detail volschrijven over hoe een blaadje verteert tot humus. Maar die acht pagina’s lezen als het plot van een triller en laten de lezer geënthousiasmeerd achter. Het enige nadeel aan dit boek is dat het is geschreven vanuit Amerikaans perspectief en de auteur in een warmer klimaat woont dan wij. Maar bij mij staat hij zeker in de top 3.

Creating a Forest Garden – Martin Crawford
In de inleiding schrijft de auteur dat dit geen boek over permacultuur is, maar een boek over voedselbossen. Ik vind het prima, want het is een fantastisch boek. Crawford is in Engeland een van de voedselbos-guru’s en zijn klimaat is niet heel anders dan het onze. Het is een uitvoerig boek over het ontwerpen en aanleggen van een voedselbos dat je bijna als handleiding zou kunnen uitvoeren. Alle technieken om de bodem te verbeteren, wind te keren en een voedselbos te ontwerpen staan er in. Alleen de plantenlijsten zou je met een regionale kweker wat moeten aanpassen. Met name een interessant boek als je wat meer land tot je beschikking hebt.

Tuin Smakelijk – Vera Greutink
Tuin Smakelijk is een prima boek als introductie tot permacultuur op de schaal van een groentetuin bij een gewoon Nederlands gezin. Vera heeft een pragmatische aanpak waarin ook een hoop ‘standaard’ uitleg over moestuinen staat. Vervolgens staan er leuke en praktische voorbeelden in van polyculturen die de meeste mensen in een klein tuintje zo kunnen toepassen. Ik heb een hoop van geleerd van het toepassen van die ontwerpen in mijn tuintje van 5 bij 10. Een groot voordeel van dit boek is dat de voorbeelden en planten allemaal door Vera in Nederland (Twente) zijn toegepast en hier dus zouden moeten werken.

Permacultuur in je moestuin – Christopher Shein en Julie Thompson vertaald en gelokaliseerd door Lucas Brouns en Maranke Spoor
Prima boek met de basisprincipes van permacultuur met focus op de moestuin. Duidelijk en begrijpelijk. Op sommige plekken wel een beetje verwarrend, omdat de auteur in een warmer klimaat woont dan wij. De vertalers hebben daar aanpassingen op gedaan, maar niet in alle voorbeelden. Met handige overzichten van planten.

Het verborgen leven van bomen – Peter Wohlleben
Het verborgen leven van bomen gaat niet over permacultuur, maar over bomen en bos. Het is een snack-size boek voor in de trein of op de koffietafel en zal je voor altijd anders naar bomen en bos laten kijken. En daarmee kan het een enorme inspiratiebron zijn voor wie met permacultuur of een voedselbos bezig wil. Zie ook mijn review van Het verborgen leven van bomen.

Het bodemvoedselweb – Alle kleine beestjes helpen – Jeff Lowenfels (vertaald door Marc Siepman)
Dit boek heb ik nog niet gelezen, al staat het hoog op mijn to-read-list. Marc Siepman geeft regelmatig lezingen en cursussen en in deze video krijg je een aardige indruk van zijn visie op bacteriën, schimmels en de bodemstructuur en het belang daarvan voor een gezonde bodem.

Herstellende landbouw – Mark Shepard
Wil je aan de slag met permacultuur op agrarische of commerciële schaal, dan is Herstellende landbouw van Mark Shepard een must. Ik focus zelf op ‘home-scale-permacultuur’ en heb het nog niet gelezen, maar wil dat zeker nog doen.

Perennial Vegetables: From Artichokes to Zuiki Taro, a Gardener’s Guide to Over 100 Delicious and Easy to Grow Edibles
Dit boek staat al even in mijn kast, maar heb ik nog niet gelezen. Het begint met de basisprincipes en de voordelen van meerjarige groenten. Maar het bestaat daarna vooral uit een enorme lijst meerjarige eetbare gewassen. Iets meer een naslagwerk dan een boek om van kaft-tot-kaft te lezen dus.

Edible Forest Gardens: 2 Volume Set
Deze twee boeken zijn misschien wel de bijbel van het voedselbos. Het telt 1068 pagina’s, is niet goedkoop en als ik het goed heb is het Amerikaans. Ik vermoed dat het boek Creating a Forest Garden van Martin Crawford hier in Nederland beter toepasbaar is, doordat het Engelse klimaat meer op dat van ons lijkt. Daarom koos ik die. Maar ik hoop ook dit boek nog eens te lezen.

The Earth Care Manual: A Permaculture Handbook for Britain and Other Temperate Climates
Een studiegenoot op de Permacultuur Design Course die ik op dit moment volg kwam met The Earth Care Manual aanzetten. Het lijkt ook al zo’n indrukwekkend boek dat een compleet overzicht geeft van permacultuur in ons klimaat.

Mycelium Running: How Mushrooms Can Help Save the World – Paul Stamets
Wat op mij de afgelopen jaren misschien wel het meeste indruk heeft gemaakt zijn de schimmels. Het onderzoek daarnaar is nog relatief jong en dus worden er soms nieuwe dingen ontdekt. Bijvoorbeeld dat schimmels hele netwerken tussen bomen vormen en dat die netwerken door de bomen worden gebruikt om elkaar te waarschuwen voor gevaar en om voedingsstoffen uit te wisselen. De boeken van Peter Wohlleben en Marc Siepman vertellen daar al een hoop over, maar Paul Stamets is dé guru op dat vlak. Dus dit boek staat nog op mijn verlanglijstje om te lezen.

Online video over permacultuur

Als je net als ik houdt van kennis uit boeken, zul je waarschijnlijk in no-time een handjevol boeken over permacultuur verslinden. Mooi, want daar leer je een hoop van in korte tijd. Maar je mist een beetje het gevoel van hoe planten eruit zien en de schaal waarop alles gebeurt. Dat kun je oplossen door een aantal permacultuur-projecten te bezoeken (zie verderop) en ik raad zeker aan om dat te doen. Maar het is logistiek en qua tijd vaak wel wat gedoe om er veel te bezoeken en de diversiteit en verschillen in aanpak te zien. En daarbij helpt online video. Hier een paar bronnen van online video die mij zijn opgevallen:

Permaculture Design – Permades
Een serie interviews en lezingen met permacultuur mensen en projecten in Nederland. Hier zie je in korte tijd een hoop verschillende invalshoeken. Het laat je de diversiteit van permacultuur zien en laat brengt een aantal theoretische principes tot leven: Permades

Geoff Lawton – online video cursussen
Geoff Lawton is een moderne permacultuur guru met 31 jaar ervaring. Op Discover Permaculture staan meer dan 70 video’s waarin hij in feite een hele online Permaculture Design Course geeft. Je moet wel even een account maken om in te loggen, maar dan kom je ook bij een enorme hoeveelheid kennis in duidelijke video’s: Geoff Lawton

One Yard Revolution – Patrick Dolan
Op het YouTube kanaal One Yard Revolution zie je hoe Patrick Dolan (en zijn kat) op een heel bescheiden stukje land in Chicago een enorme hoeveelheid groente verbouwen. In Chicago wordt het ‘s winters een stuk kouder dan bij ons (zone 5a), maar veel van wat hij laat zien werkt hier het zelfde. En de uitleg is steeds duidelijk, praktisch en prettig om naar te kijken. One Yard Revolution

Tuin Smakelijk – Vera Greutink
Vera Greutink maakt een serie video’s over haar permacultuur moestuin en beginnend achtertuin-voedselbosje . Lekker praktisch en allemaal toepasbaar in Nederland: Vera Greutink

Permacultuur projecten bezoeken

Een goede manier om meer over permacultuur te weten te komen is een permacultuur project te bezoeken, om je heen te kijken en vragen te stellen. Dat kan op een aantal manieren:

Meewerkdagen
Veel projecten kunnen wel een paar extra handen gebruiken. Zeker in de eerste jaren. Daarom zijn er vaak meewerkdagen. Je kunt dan een dagje helpen bij een project en daar mensen leren kennen en in de praktijk ervaren wat het is. Ik raad aan vooral de permacultuur projecten in je eigen regio in de gaten te houden. Want je bouwt ook meteen een netwerk op wat later erg handig is als je kennis, zaden, hulp of een goed gesprek nodig hebt.

Rondleidingen
Op een deel van de (vaak grotere) permacultuur projecten zijn ook rondleidingen. Die worden vaak kort van te voren aangekondigd, zijn wat lastig te vinden en zitten ook weer vaak snel vol.

Permacultuur projecten kaart Nederland en België
Check de projecten in je eigen omgeving, ga daar op bezoek en vraag vervolgens welke andere interessante plekken er in de regio zijn. Deze kaart met permacultuur projecten in Nederland en België kan daarbij een startpunt zijn: kaart permacultuur projecten

Permacultuur cursussen

Er zijn veel korte cursussen permacultuur. Via voorgaande site en kaart kun je een deel van de kleintjes in je buurt vinden. Maar drie wil ik hier even uitlichten:

Marc Siepman
Marc Siepman (vertaler van Het bodemvoedselweb) geeft een aantal korte cursussen met focus op de bodem. Over composteren, humisme en schimmels. Zie: Marc Siepman cursussen

Katharine Hone
Katharine Hone geeft regelmatig permacultuurdagen en introductieweekenden. Maar ook cursussen gericht op een specifiek onderdeel. Zie: Permacultuur Zwolle

Basiscursus voedselbossen
Er bestaat ook een basiscursus voedselbossen van 5 avonden. Dit seizoen is dat een samenwerking van In ’t Holt Overloon en Voedselbos Ketelbroek. Die wordt bekend gemaakt op Facebook en is dan in een korte tijd vol. Hier de link naar de facebook van Ketelbroek.

Permacultuur opleidingen / Permaculture Design Courses (PDC)

De meest ‘échte’ opleiding in ontwerpen met permacultuur is de PDC (Permaculture Design Course). Vaak zijn ze 12 tot 15 dagen lang en volgen ze grofweg de structuur van de Britse permacultuur club. Voor zover ik weet gaf Permacultuur Nederland jaarlijks een PDC maar zijn ze daar mee gestopt. In mijn zoektocht (zomer 2017) heb ik in Nederland twee opleiders gevonden die een PDC aanbieden in Nederland. Dat zijn er nu tenminste drie en wellicht meer.

Jaaropleiding permacultuur van Permacultuur Zwolle
Katharine Hone en Stefan Hanstede verzorgden de PDC van permacultuur Zwolle van 2017/2018. Deze keer is die vlakbij Geesteren in de Achterhoek. Op het moment van schrijven van dit overzicht loopt die PDC bijna ten einde. Tot nu toe vind ik het erg leuk en leerzaam. We passen de theorie meteen toe in de praktijk door te werken aan een ontwerp voor de plek waar we de opleiding mogen doen. En tegelijk werken we aan een ontwerp voor onze eigen situatie. Katherine geeft volgend seizoen een jaaropleiding permacultuur (PDC) gericht op permacultuur in de stad in Zwolle. Zie de website voor cursussen en opleidingen: Permacultuur Zwolle

Jaaropleiding permacultuur van Maranke Spoor
Maranke Spoor verzorgt ook een jaaropleiding permacultuur ontwerpen/ PDC. Op dit moment is er een bezig in Amersfoort en bij De Weegbree in België. Maranke is de hoofddocent, maar ze doet het samen met anderen. Maranke is daarnaast vertaler van zowel Herstellende Landbouw van Mark Shepard als Permacultuur in je moestuin van Christopher Shein & Julie Thompson. Zie Maranke Spoor

Jaaropleiding permacultuur van De Mobiele Gaard
Ook Stefan Hanstede gaat waarschijnlijk weer een jaaropleiding geven het aankomende seizoen. Ditmaal vanuit De Mobiele Gaard (voorheen de mobiele boer). Zijn focus zal meer liggen op het gebruik van dieren (varkens, ganzen, kippen) in een permacultuursysteem en op wat grotere schaal. Denk aan agroforestry en permacultuur voor boeren en tuinders. Wil je niet alleen zelf eten van je land, maar ook je inkomen eruit halen, dan is het verstandig een aantal dingen wat anders aan te pakken. Vandaar een specifieke opleiding in die hoek. Zie de mobiele gaard

Jaaropleiding permacultuur van Permacultuur Centrum Nederland
Permacultuur Centrum Nederland gaf in het verleden ook jaarlijks een Permaculture Design Course (PDC), maar dat lag de afgelopen jaren stil. Nu lijkt het erop dat er nieuw leven in het Permacultuur Centrum Nederland geblazen wordt en daar zijn ook een paar ervaren mensen bij betrokken. Op het moment dat ik dit schrijf zijn er “geen jaaropleidingen gepland”. Maar ik raad aan deze pagina in de gaten te houden als je een PDC wilt volgen.

Facebook groepen over permacultuur en voedselbossen

Op Facebook zijn een paar prima groepen waar kennis over permacultuur en voedselbossen wordt gedeeld. Ze zijn ook handig om evenementen, bijeenkomsten en lokale permacultuur projecten op te sporen.

De belangrijkste drie:

Facebook groep ‘Permacultuur’

Facebook groep ‘Praktische permacultuur’

Facebook groep ‘Voedselbossen’

Er zijn ook regionale pagina’s en groepen op Facebook die handig kunnen zijn. Zo hebben we in Noord Nederland bijvoorbeeld een groep ‘Voedselbos initiatieven Noord-Nederland’. In jouw regio is misschien ook zoiets.

Andere bronnen

Zoals aan het begin al beschreven is dit overzicht vooral wat mij de afgelopen twee jaar is opgevallen. Het overzicht zal dus niet compleet zijn en zal wellicht ook snel verouderen. Mis je belangrijke bronnen met informatie of kennis voor mensen die beginnen met permacultuur? Voeg ze dan tot in de reacties hieronder!

Remi van Beekum

Permacultuur/voedselbos @ De Hommelgaard

In het dagelijks leven is Remi als Kiemfabriek vooral interim marketeer voor bedrijven en organisaties die de wereld wat mooier maken. Soms rond strategie of management en soms met de handen aan de knoppen in bijvoorbeeld campagnes. Thuis heeft Remi samen met Cecile en Emily een eigen voedselbos en permacultuurproject de Hommelgaard in een klein dorpje in Drenthe. Veel artikelen zijn vooral daarop geïnspireerd.